Begrippenlijst

A|B|C|D|E|F|G|H|I|J|K|L|M|N|O|P|Q|R|S|T|U|V|W|X|Y|Z

aantoningsreactie
reactie waarmee je de aanwezigheid van een stof aantoont

actieve koolstof
een adsorptiemiddel

adsorptie

verschijnsel waarbij bepaalde stoffen (adsorptiemiddelen) gemakkelijk andere stoffen vasthouden

adsorptiemiddel
haalt ongewenste stoffen uit een oplossing

afgieten
schoon water na bezinken voorzichtig in een ander glas schenken

afrondingsregels

regels voor het afronden bij berekeningen. Bij vermenigvuldigen en delen geef je de uitkomst met evenveel cijfers als het gegeven met het kleinste aantal cijfers

ammonia
oplossing van ammoniakgas in water, NH4+(aq). Ammonia is een basische oplossing

asfaltbeton
asfalt gemengd met zand en grint azijnzuur zuur dat ontstaat door verzuring van alcohol in bijvoorbeeld wijn. Verdund azijnzuur heet azijn

atomen
bouwsteentjes van moleculen

atoommassa

de massa van een atoom

atoomsoort
soort atoom. Er zijn ongeveer 100 atoomsoorten. Veel daarvan zijn metalen.

autokatalysator
zet schadelijke stoffen die uit de automotor komen om in koolstofdioxide, water en stikstof

Binas vmbo kgt

informatieboekje voor biologie, natuurkunde en scheikunde

base

stof met een zuurgraad hoger dan 7.

basisch (wat betreft de pH)
een oplossing is basisch als de pH van de oplossing > 7 is. Een basische oplossing kan een indicator van kleur laten veranderen

basische oplossing

oplossing die kan reageren met een zure oplossing en deze daarbij kan ontzuren. Een basische oplossing heeft een pH groter dan 7 en kan rood lakmoes blauw kleuren. Basische oplossingen zijn bijvoorbeeld ammnonia en oplossingen van hydroxiden en carbonaten

basische stof
stof die kan reageren met een zure oplossing en deze daarbij kan ontzuren. Hydroxiden, carbonaten, metaaloxiden en ammoniak zijn basische stoffen.

bauxiet
aluminiumerts, grotendeels bestaande uit aluminiumoxide

beginstof
stof die bij een reactie verdwijnt

bestrijdingsmiddelen

stof die onkruid en ongedierte doodt.

beton

hard geworden mengsel van zand, cement, grind en water

bezinken
het (langzaam) naar de bodem zakken van de vaste stof in een suspensie. Die vaste stof is een neerslag. Na bezinken kun je de vloeistof afschenken

bijsluiter
papier in een verpakking van een product waarop de samenstelling en het gebruik van het product staat

blauwe vlam
vlam die je moeilijk ziet, bevat geen roet

blokschema
een schematische weergave van een productieproces. In het schema worden de opvolgende stappen weergegeven in rechthoeken

blusmiddelen
met een blusmiddel kun je een brand bestrijden, bijvoorbeeld water en schuim

brand

reactie van een brandbare stof met zuurstof

brandbare stof

stof die nodig is bij een verbranding

brandbestrijding
het stoppen van een brand

brandpreventie
het voorkomen van brand

brandstof
stof die verbranden kan, bijvoorbeeld aardgas, cokes en benzine

buret

buis met fijne schaalverdeling waarmee je nauwkeurig de volume meet bij een titratie

c
fk's
chloorfluorkoolwaterstoffen, breken de ozonlaag af

chemische reactie

gebeurtenis waarbij stoffen verdwijnen en nieuwe stoffen ontstaan

coëffciënt
Getal dat voor een molecuulformule staat. Dit getal geeft aan hoeveel moleculen er betrokken zijn.

concentratie
het aantal gram stof dat in een liter vloeistof is opgelost. Concentratie = massa / volume

conserveermiddel
stof die ervoor zorgt dat at bacteriën geen kans krijgen om te groeien.

corroderen

reageren van een onedel metaal met zuurstof (in vochtige lucht)

deelvraag
onderdeel van een onderzoeksvraag (verfijning van de onderzoeksvraag)

destillaat
de vloeistof die je bij destillatie opvangt

destillatie

een oplossing koken en de damp opvangen

destillatiekolom

hoge toren waarin bij de destillatie van ruwe aardolie het mengsel zich van beneden naar boven verdeelt in verschillende fracties. de vluchtiger fracties komen hoger in de kolom terecht, de minder vluchtige lager

destilleren
een mengsel van vloeistoffen scheiden door een of enkele ervan te laten verdampen de damp moet daarna worden afgekoeld zodat de damp condenseert. De vloeistof die dan kan worden opgevangen is het destillaat.

dosismeter
meet de ontvangenhoeveelheid straling

drinkwater
gezuiverd water dat je kunt drinken

edelgassen
de atoomsoorten in groep 18 van het periodiek systeem. Edelgassen reageren met geen enkele andere stof.

edel metaal

metaal dat niet reageert met een andere stof

eenheid
de maat waarin je een grootheid meet, bijvoorbeeld gram en liter. De eenheid schrijf je achter een getal

elektroden
staafjes die je gebruikt bij elektrolyse

elektrolyse

een stof ontleden met elektrische stroom

element
zie atoomsoort.

emulgator
stof die water en vet laat mengen

emulsie

mengsel van vet, water en emulgator

endotherm

er is energie voor nodig

enkelvoudige ionen
ionen met maar een atoomsoort, bijvoorbeeld CU 2+

etiket
plakstrook waarop naam en samenstelling van een product staan

evaluatie
bij een evaluatie (beoordeling) ga je na of de resultaten, een product, een proces of een presentatie voldoen aan de gestelde
eisen. Je doet een evaluatie om van fouten te leren

exotherm
er komt energie vrij

explosie
een supersnelle verbranding, gaat gepaard met een knal

extract
wat je overhoudt als je het filtraat na extraheren indampt

extractie
scheidingsmethode waarbij de ene stof wel en de andere niet oplost in een oplosmiddel

extractiemiddel
het oplosmiddel bij extraher en extraheren scheiden van een mengsel waarbij de ene stofweloplost in een oplosmiddel en de andere niet

extraheren

scheiden van een mengsel waarbij de ene stofweloplost in een oplosmiddel en de andere stof niet

fase-overgang
toestandverandering van een stof, bijvoorbeeld vast wordt vloeibaar

filtraat
de vloeistof die door een filter is gezakt

filtreren

een mengsel van een vloeistof en een niet opgeloste vaste stof (meestal een suspensie) op een filter gieten. De vloeistof (en eventueel de opgeloste stoffen) lopen door het filter heen. De niet opge loste stofblijft op het filter liggen

formule van een zout
geven aan in welke verhouding de positieve en negatieve ionen in een zout voorkomen

fotolyse

een stof ontleden door licht

fractie
gedeelte van het destillaat bij destilleren. Bij de destillatie van ruwe aardolie in een olieraffinaderij worden vele fracties met verschillende kooktrajecten afgetapt uit de destillatiekolom

gedestilleerd water
zuiver water

gele vlam
vlam die je goed ziet, bevat roet.

gevarensymbool
tekeningetje waarmee gewaarschuwd wordt voor gevaren van stoffen

glucose
een suiker, mensen met suikerziekte hebben te veel glucose in hun bloed

groep
een (verticale) kolom in het periodiek systeem

halogenen
de atoomsoorten in groep 17 van het periodiek systeem

hard water
hard water ontstaat als koolzuurhoudend water in de bodem in contact komt met calcium- of magnesiumcarbonaat

hoogoven
grote oven waarin uit ijzererts en cokes ijzer wordt gefabriceerd

hydrofiel
wateraantrekkend

hydrofoob
waterafstotend

hydroxide

stofmet OH- als negatiefion. Met een hydroxide kun je een zure oplossing ontzuren

indampen
droogkoken tot de opgeloste stof over blijft

index
getal in een molecuulformule dat het aantal atomen van een element aangeeft. Dit getal 'hangt' onder het sysmbool als bijvoorbeeld in H2O

indicator
stof die in een zure oplossing een andere kleur heeft dan in een basische oplossing

ion
elektrisch positief of negatief geladen atoom

ionaire stof
zout, stof die niet uit moleculen maar uit ionen bestaat

ionenwisselaar
bestaat uit korreltjes kunsthars met zeer veel Na+ ionen. De Na+ ionen kunnen met Ca2+ ionen uit hard water worden uitgewisseld

ionlading
de positieve of negatieve elektrische lading van een enkel ion ofvan een samengesteld ion

kalkwater
een reagens voor koolstofdioxide

katalysator

stof die in staat is bepaalde reacties te versnellen. Een katalysator doet wel mee met de reactie, maar wordt niet verbruikt.

kleurstoffen
geven kleur aan materialen

kloppend maken

er voor zorgen dat links en rechts van de reactiepijl evenveel atomen staan

koken

vloeistof die gasvormig wordt bij het kookpunt

kommaformule

korte schrijfwijze voor een stof met symbolen, bijvoorbeeld water is H2O

kookpunt
temperatuur waarbij een vloeistof kookt

kooktraject
temperatuurgebied waarin een mengsel kookt

koolstofdioxide

verbrandingsproduct van een koolstof verbinding. Koolstofdioxide toon je aan met kalkwater. Het kalkwater wordt wit en troebel

koolwaterstoffen
verbindingen van de atoomsoorten koolstof en waterstof. De kommaformule is C,H

koolzuur

zure oplossing die ontstaat als koolstofdioxide wordt opgelost in water

kraken
het breken van lange moleculen in kortere moleculen

kristal
stukje vaste stof waarin de moleculen regelmatig gestapeld zijn

kristalrooster
regelmatige rangschikking van deeltjes in een vaste stof

kristalstructuur
hoe de moleculen gestapeld zijn, het is een stofeigenschap

kunststof

stof die in de natuur niet voorkomt, maar door de mens kunstmatig wordt Igeproduceerd. De meeste kunstoffen worden gemaakt uit polymeren van aardolieproducten

lakmoes
veel gebruikte indicator. Lakmoes is rood in een zure oplossing en blauw in een basische oplossing

legering
mengsel dat je krijgt door gesmolten metalen te mengen en dan af te koelen, bijvoorbeeld messing, een mengsel van koper en zink

logboek

boekje waarin je opschrijft wat je hebt gedaan, gevonden en bedacht hebt

luchtvervuiling
vervuiling van lucht met roet, koolstofdioxide, stikstofoxiden en zwaveloxiden door verbranding

massapercentage
het massagehalte, aangegeven in delen van 100 (procenten).

massaverhouding
de verhouding van de massa's waarin stoffen met elkaar reageren


mengsel
meerdere stoffen door elkaar

metaal
niet-ontleedbare stof die glanst, vervormbaar is en elektriciteit en warmte goed geleidt

moleculaire stof
stof die uit moleculen bestaat en geen elektrische stroom geleidt

molecuul
groepje atomen die bij elkaar horen

molecuulformule
geeft het aantal en de soorten atomen aan in een molecuul

molecuulmassa
de massa's van alle atomen in een molecuul bij elkaar opgeteld

monomeer

klein molecuul dat een bouwsteen van een groot ketenmolecuul (polymeer) is

natuurlijke bron
bron die een nuttige stof levert bijvoorbeeld water, delfstoffen en fossiele brandstoffen

neerslag
vaste stof in een vloeistof die niet is opgelost en (langzaam) naar de bodem zakt

negatief ion
atoom of atoomgroep met een negatieve elektrische lading

neutraal (wat betreft de pH)
niet zuur en ook niet basisch. Een oplossing is neutraal als de pH van de oplossing 7 is. Een neutrale oplossing kan een indicator niet van kleur laten veranderen

neutraliseren
ontzuren tot een oplossing neutraal is onderzoeksplan beschrijving van hoe je iets gaat onder zoeken

nevel
fijne verdeling van druppeltjes water in lucht

niet-metalen
niet-ontleedbare stoffen die stroom niet geleiden, met uitzondering van koolstof

niet-ontleedbare stof
stof die je niet kunt ontleden de moleculen van deze stoffen bestaan uit minimaal twee verschillende soorten atomen.

norit
actieve koolstof, een adsorptiemiddel

onderzoeksplan
beschrijving van hoe je iets gaat onderzoeken

onderzoeksvraag

hiermee geef je aan wat je wilt onderzoeken

onedel metaal
metaal dat in vochtige lucht reageert met zuurstof

ontbrandingstemperatuur
temperatuur waarbij een stof gaat branden

onthardingsmiddel

bevat een negatiefion dat met Ca2+ een neerslag vormt

ontleden
van één stof meerdere stoffen maken

ontleding
is een ontledingsreactie

ontledingsreactie

een reactie waarbij uit één uitgangsstof twee of meer reactieproducten ontstaan. Een ontledingsreactie heet ook wel ontleding

ontleedbare stof
stof die je kunt ontleden

ontsmettingsmiddelen
doden bacteriën en schimmels

ontzuren

toevoegen van een basische stof of basische oplossing aan een zure oplossing, waardoor de oplossing minder zuur of neutraal of zelfs basisch wordt

ontzwavelen
Drandstoffen ontdoen van zwavel(verbindingen). Voorkomt het ontstaan van zwaveldioxide bij verbrandingen

onverzadigde oplossing
als je in een oplossing nog meer vaste stofkunt oplossen

onvolledige verbranding
verbranding met te weinig zuurstof

oplosbaarheid
a antal gram van een stof dat bij een bepaalde temperatuur maximaal in een L oplosmiddel kan worden opgelost. De oplosbaarheid van de meeste vaste stoffen neemt toe als de temperatuur hoger wordt. De oplosbaarheid van gassen neemt bij een hogere temperatuur af

oplosbaarheidstabel
Tabel waarin de oplosbaarheid van zouten staat. In de tabel staan de positieve ionen in de rijen en de negatieve ionen in de kolommen. Je vlindt de oplosbaarheid van een zout op de kruising van de rij en de kolom van de ionen van het zout

oplossen
vaste stof in een vloeistof doen, waarbij de deeltjes van de vaste stof los van elkaar komen en tussen de deeltjes van het oplosmiddel komen en zo onzichtbaar worden

oplossnelheid
hoe snel een stof in water oplost

oxide
verbrandingsproduct. bijvoorbeeld koolstofdioxide, C,O

ozonlaag
beschermende laag rond de aarde die schadelijke UV-straling tegenhoudt

periode
een (horizontale) rij in het periodiek systeem

Periodiek systeem

In het periodiek systeem vind je informatie over alle atoomsoorten

pH (van een oplossing)
Zuurgraad. Getal dat aangeeft hoe zuur of hoe basisch een oplossing is. Bij pH = 7 is een oplossing neutraal, bij pH < 7zuur hoe kleiner de pH, hoe zuurder) en bij pH > 7 basisch (hoe groter de pH, hoe meer basisch)

Polymeer
een groot ketenmolecuul dat uit heel veel kleine moleculen (monomeren) is gemaakt

polymerisatie
proces waarmee je van heel veel kleine moleculen (monomeren) een groot ketelmolecuul (polymeer) maakt

positief ion
atoom of atoomgroep met een positieve elektrische lading

presentatie
manier om de resultaten van een onderzoek aan anderen te laten zien of vertellen

producteisen
een product moet veilig zijn, er goed uit zien, duurzaam zijn, stevig zijn, lekker ruiken, goed zijn voor je gezondheid en niet gevaarlijk zijn als je het product normaal gebruikt.

productieproces
manier waarop je een product maakt. Een productieproces moet voldoen aan allerlei eisen van veiligheid, gezondheid en milieu.

productonderzoek
onderzoek naar de samenstelling of eigenschappen van een product

radioactieve stoffen
stoffen die straling uitzenden

reactie
gebeurtenis waarbij stoffen verdwijnen en nieuwe stoffen ontstaan

reactieproduct
nieuwe stof die je bij een reactie hebt gekregen

reactieschema
schematische manier om op te schrijven wat bij een reactie gebeurt. In een reactieschema geeft een pijl aan dat er een reactie optreedt. Voor de pijl staan de namen van de uitgangsstoffen en achter de pijl staan de namen van de reactieproducten

reactiesnelheid
de snelheid waarmee beginstoffen verdwijnen en reactieproducten ontstaan. De reactiesnelheid hangt afvan de soort stof, de verdelingsgraad, de temperatuur, de concentratie en de aanwezigheid van een katalysator

reactievergelijking
schematische manier om op te schrijven wat bij een reactie gebeurt. In een reactievergelijking geeft een pijl aan dat er een reactie optreedt. Voor de pijl staan de notaties van de uitgangsstoffen en achter de pijl staan de namen van de reactieproducten. (vanaf hoofdstuk 5 in klas 3 wordt door middel van coëfficiënten ervoor gezorgd dat het aantal atomen van elke soort voor de pijl even groot is als achter de pijl)

reactieverschijnsel
waar je reacties aan kunt herkennen, bijvoorbeeld vuurverschijnselen, kleurveranderingen

reactiewarmte

de hoeveelheid warmte die bij een reactie nodig is of vrijkomt

reagens
stof die je gebruikt voor het aantonen van een stof

residu
de stof die bij het filtreren achterblijft op het fIlter

recyclen

stoffen uit afvalmaterialen halen en deze opnieuw gebruiken

relatieve atoommassa
het verhoudingsgetal voor de massa van een atoom

relatieve molecuulmassa
het verhoudingsgetal voor de massa van een molecuul (de massa's van alle atomen in een molecuul zijn bij elkaar opgeteld)

roet
zwarte stof die vrijkomt bij een brand met gele vlammen

rook
vaste deeltjes fijn verdeeld in lucht

ruisende vlam met kern
zeer hete vlam die je goed hoort en maakt met een gasbrander

ruw ijzer

ijzer met een tamelijk hoog koolstofgehalte (ongeveer 5 massa%) dat als product uit een hoogoven komt

salpeterzuur
zuur dat wordt gebruikt voor de bereiding van nitraten

samengesteld ion
ion dat bestaat uit een groepje atomen die samen een positieve of negatieve elektrische lading hebben, bijvoorbeeld NH+en SO2-

scheiden
moleculen sorteren

scheidingsmethode

een manier die in de scheikunde gebruikt wordt om stoffen van elkaar te scheiden. Er zijn verschillende scheidingsmethoden

schuim
fijne verdeling van lucht in een vloeistof

sensor
geeft gegevens door middel van een elektrisch signaal aan een meetkastje

smelten
vaste stof wordt vloeibaar

smeltpunt
temperatuur waarbij een zuivere stof smelt

smelttraject

temperatuurgebied waarin een mengsel van vaste stoffen smelt

staal

ijzer met een tamelijk laag koolstofgehalte (ongeveer 0,1-1,2 massa%). Staal wordt voor vele toepassingen gebruikt, meestal in legeringen met nikkel, chroom of andere metalen. In het algemeen is staal met een hoger koolstofgehalte harder dan staal met een lager koolstofgehalte

stikstofoxiden
verbrandingsproduct dat de luchtverontreinigt en zure regen veroorzaakt. De kommaformule is N,O

stofeigenschap
een eigenschap waaraan je een stof herkent, bijvoorbeeld de geur

stollen
vloeistofwordt vaste stof

stolpunt
temperatuur waarbij een vloeistof stolt

stoltraject
temperatuurgebied waarin een mengsel van vloeistoffen stolt

straling

uitgezonden energie van stoffen. Teveel straling beschadigt menselijk weefsel

suspensie
een troebel mengsel van water en een vaste stof die niet in water oplost

temperatuur
geeft aan hoe warm of koud iets is

teststrookje
strookje dat verkleurt als het met een bepaalde stof in aanraking komt

thermoharder

polymeer dat niet zacht wordt bij verwarmen

thermolyse
ontleding door warmte

thermoplast

polymeer dat zacht wordt bij verwarmen

toestandsaanduidingen
symbolen waarmee je de toestand van stoffen kunt aangeven, bijvoorbeeld (s) voor de vaste toestand

titreren

methode om door middel van zuur-base-reacties vast te stellen hoeveel van een zure (ofbasische) stofin een bepaalde zure (ofbasische) oplossing zit

universeelindicator
handig samengesteld mengsel van indicatoren, dat voor iedere pH-waarde een andere kleur heeft

veiligheid
verzameling maatregelen die ongelukken in de chemische industrie voorkomen

verbinding
ontleedbare stof. Als je een verbinding ontleedt, dan ontstaan twee of meer nieuwe stoffen

verbrandingsverschijnselen
wat je bij een brand kunt waarnemen, bijvoorbeeld vlammen en rook

verdelingsgraad

de verdelingsgraad zegt iets over de grootte van de deeltjes van een stof. Naarmate een stoffijner verdeeld is, is de verdelingsgraad groter

verhoudingsfornule
formule die aangeeft in welke verhouding de ionen in een zout voorkomen

verhoudingstabel
tabel waarin de massaverhouding van stoffen staat. Met behulp van de massaverhouding kun je een onbekende massa berekenen

verslag
uitvoerige uitgewerkte beschrijving van een onderzoek

verzadigde oplossing
een oplossing waar zoveel vaste stof in opgelost is als maar mogelijk is

vlam
een gloeiend gas

voedselbederf
giftig worden van voedsel door bacteriën en schimmels

volumepercentage

het volumegehalte, aangegeven in delen van 100 (procenten).


vonken
kleine gloeiende vaste deeltjes

voorvoegsels
mono = 1, di = 2, tri = 3, tetra = 4, penta = 5. Voorvoegsels worden in namen van moleculaire stoffen gebruikt.

waarneming

wat je bij een proef direct kunt opmerken: zien, ruiken, horen voelen of proeven

warenwet
wet waarin prducteisen zijn beschreven.

water
Water toonje aan met wit kopersulfaat. Het kopersulfaat wordt blauw

waterstof
licht en brandbaar gas. Waterstoftoon je aan met een vlam. Je hoort een 'plofje'

watervervuiling
vervuiling van water met metalen, zouten, zwerfvuil en olie

werkwijze
manier waarop je de onderzoeksvraag wilt onderzoeken

wit kopersulfaat
een reagens voor water

zacht water

water met weinig Ca2+ of Mg2+ ionen

zeep
zout dat gemaakt wordt uit vetten

zout
stof dat uit ionen bestaat en in opgeloste toestand elektrische stroom geleidt

zoutzuur
oplossing van waterstofchloride in water. Zoutzuur is een zure oplossing

zuivere stof
één stof

zure oplossing

oplossing die H+ ionen bevat en daardoor een pH kleiner dan 7 heeft. zuur smaakt en blauw lakmoes rood kleurt

zure regen
zure regen wordt veroorzaakt door zwaveldioxide en stikstofoxiden

zuur

stof die bij. het oplossen in water H+ ionen afstaat

zuur (wat betreft de pH)
een oplossing is zuur als de pH ervan < 7 is. Een zure oplossing kan een indicator van kleur laten veranderen

zuur-basereactie
reactie van een zure oplossing met een basische stof of basische oplossing, waardoor de zure oplossing ontzuurd
wordt

zuurgehalte
hoeveelheid zuur per liter

zuurgraad
geeft aan hoe zuur een stof is

zuurstof

is nodig om iets te verbranden. Zuurstof zit in lucht. Je toont zuurstof aan met een gloeiende houtspaander. De houtspaander vlamt op

zwaveldioxide
verbrandingsproduct dat luchtverontreiniging en zure regen veroorzaakt

zwavelzuur
veelgebruikte zure stof. Verdund zwavelzuur is een oplossing van zwavelzuur